Verkeerstuinen

Fietsend door de verkeerstuinen

Vrijwel iedereen in Nederland heeft in zijn tijd op de basisschool kennis gemaakt met het fenomeen verkeersexamen en heeft toen als het goed is ook een verkeersdiploma behaald. Deze theoretische en praktische verkeersexamens voor scholieren zijn voor het eerst in 1933 in verschillende plaatsen gehouden. De examens waren een uitvloeisel van de bevordering van het verkeersonderwijs op scholen door Veilig Verkeer Nederland dat in 1932 als landelijke organisatie werd opgericht, toen nog onder een andere naam. Met name na de oorlog deden steeds meer scholen in het hele land aan het jaarlijkse verkeersexamen voor de jeugd mee.

Klaar-overs in de verkeerstuin Den Haag, 1954,
(Haagse Beeldbank, foto nr. 0.27408)

Daarmee kwam geleidelijk ook het idee in zwang om de scholieren niet op de openbare weg maar op een speciaal ingericht terrein met hun eigen fiets te laten oefenen. Of, zoals het Nieuwsblad van het Noorden het op 20 augustus 1954 uitdrukte: "Als overgang van de theorieles op de maquette in school naar het drukke grotestadsverkeer van het dagelijks leven is de verkeerstuin alleen al een ideale oplossing." Het artikel verscheen naar aanleiding van de opening van de zogenaamd eerste verkeerstuin van Nederland in Den Haag op het terrein van het Museum voor het Onderwijs aan de Hemsterhuisstraat, het latere Museon. Initiatiefnemers waren de gemeente en de politie.

Hoewel het in de kranten beweerd werd had Den Haag hiermee niet echt de primeur. Al in 1948 bouwde garagehouder R. Bergsma uit het Friese Donkerbroek achter zijn huis een oefenterrein met wegen en verkeersborden waarvan alle scholen in Ooststellingwerf gratis gebruik konden maken. /1/

Maar zijn tijd écht vooruit was de ambachtsschool in Weert waar onder meer automonteurs werden opgeleid. Hier werd al in de jaren 20 verkeersles gegeven aan de hand van een grote verkeersmaquette en was achter de school een verkeerspark met ANWB-wegwijzers en verkeersborden ingericht. Toen er in 1927 examens werden afgenomen was ook ANWB-voorzitter Edo Bergsma aanwezig die dit initiatief in een toespraak prees. /2/

Wat van Den Haag anno 1954 wel gezegd kan worden is dat de stad de tot dan toe best geoutilleerde verkeerstuin van Nederland had, inclusief miniatuurauto's om het snelverkeer na te bootsen.

In 1957 volgde Assen waar in de Gouverneurstuin een groot jeugdverkeerspark geopend werd, met fietsen, scooters en trapauto's. Het park - een initiatief van brigadier Klaas Bos van de Asser politie met ondersteuning van particulieren en het bedrijfsleven - verhuisde twee keer, groeide uit tot een heus attractiepark maar moest aan het einde van het seizoen 2013 de deuren sluiten.

Jeugdverkeerspark Assen (ongedateerde ansichtkaart uit de begintijd)

Een echte vlucht nam het verschijnsel verkeerstuinen toen oliemaatschappij Shell het flink ging sponsoren. Natuurlijk had Shell er ook zelf belang bij. In zo'n verkeerstuin werd niet alleen gefietst, er werd ook (trap)auto gereden en er was een nagebouwde benzinepomp. De fascinatie onder de jeugd voor de grote-mensen-wereld en met name voor het autorijden was een niet te onderschatten aspect. In september 1961 kondigde Shell aan, onder de naam Shell jeugdverkeersschool in samenwerking met het Verbond voor Veilig Verkeer (Veilig Verkeer Nederland) vijf mobiele verkeerstuinen beschikbaar te stellen die door het hele land tijdelijk geplaatst konden worden. Het was bedoeld als praktische aanvulling van het theoretisch verkeersonderwijs op lagere scholen. /3/ Het idee was afkomstig uit Duitsland, van waaruit het al in zo'n 25 andere landen was overgenomen. Een mobiele verkeerstuin bestond uit een vrachtwagen met aanhangwagen met daarin trapauto's, fietsen, hekjes, verkeerslichten en ander materiaal. Er werden dus voor het eerst fietsen beschikbaar gesteld in plaats van gebruik te maken van de eigen fietsen van de kinderen. Het waren fietsen van Duitse makelij (fa. Westerheide in Bielefeld) met kleine stepwielen. /4/ Behalve het materiaal hoorde ook een vaste instructeur van Veilig Verkeer bij elke mobiele verkeersschool.

Shell-jeugdverkeersrijschool
Op 19 september 1961 werd de eerste tijdelijke jeugdverkeersschool van Shell op een parkeerterrein in
Leeuwarden in gebruik genomen. Het initiatief werd door de Leeuwarder scholen goed ontvangen.
(foto: Leeuwarder Courant, 19 september 1961)

Een probleem, vooral in de wintermaanden, was het weer. Daarom werden de mobiele verkeerstuinen soms ook in een overdekte hal opgebouwd als de desbetreffende plaats hierover beschikte. Er is een interessante foto die zo goed als zeker een verkeersexamen in een door Shell gesponsorde verkeerstuin weergeeft (hier rechts). De jongen draagt een wit hesje met een nummer en er kijken allemaal volwassenen toe. Wat de foto zo interessant maakt is vooral de fiets waarop de jongen in opperste concentratie rijdt: een Gazelle-fiets met naar schatting 16"-wielen, een Shell-embleem bovenaan het balhoofd en - in de uitvergroting moeilijk herkenbaar - een modelaanduiding op de zadelbuis die op "SJV 1" lijkt. De foto dateert van 1964.

In 2005 kwam ik op een beurs een bewaard gebleven exemplaar van dit zeldzame Gazelle-model tegen dat nooit in de folder heeft gestaan. Het framenummer gaf als bouwjaar 1964 aan.

Shell/Gazelle-verkeerslesfiets van 1964 met hendels op de zadelpenbout
en de expanderbout om stuur- en zadelhoogte met de hand te kunnen
instellen, net als bij een vouwfiets. (foto: H. Kuner)

verkeersexamen op Shell-verkeerslesfiets Verkeersexamen op een onbekende locatie met een Shell-verkeerslesfiets van Gazelle (foto: Henk Jonker, MAI-beeldbank nr. 030026000351)

Behalve Gazelle heeft ook Batavus fietsen aan verkeerstuinen geleverd, al is niet bekend of het daarbij om een speciaal model ging of om standaard kinderfietsen. Een vermelding hiervan is te lezen in een artikel over de opening van een verkeerstuin in Heerenveen in 1967, toen de derde vaste verkeerstuin in de provincie Friesland /5/. Vermoedelijk zijn deze fietsen ook in andere plaatsen geleverd.

Dat verkeerstuinen met name begin jaren 60 zo in de mode kwamen is te verklaren met het toen erg druk wordende gemotoriseerde verkeer. Anno 2016 is het verkeer niet minder druk maar is van de jaren 60 verkeerstuinen niet veel meer over. Utrecht heeft er nog een, 1962 - 1963 aangelegd voor twee ton en nu samen met de verkeerstuin in Hengelo een van de laatste die zijn blijven bestaan. Oliemaatschappij Esso leverde met een donatie van ƒ 75.000,- een riante bijdrage aan de Utrechtse verkeerstuin, uit dankbaarheid voor verleende medewerking bij de totstandkoming van twee verkooppunten in de stad. Sinds 1 januari 2016 is de Utrechtse verkeerstuin niet meer als zodanig in gebruik maar werd in bruikleen gegeven aan een stichting. Het is te hopen dat dit unieke stuk jaren 60 jeugd- en fietscultuur behouden blijft.

Verkeerstuin Utrecht, juni 2016 (foto: H. Kuner)

Bronnen:

/1/     Heerenveensche Koerier, 13-3-1952
/2/     Algemeen Handelsblad, 15-7-1927
/3/     Leeuwarder Courant, 19-9-1961
/4/     Persoonlijke mededeling Michael Mertins, Bielefeld, 2016
/5/     Friese Koerier, 3-5-1967

Last update: 14-08-2016